Стефан Сидовски
Творештвото и уметноста како онтолошки супститути за апсолут
Човек - е - во светот. Нераскиливо е сврзан и сплотен во постоењето. Не може да се изземе од егзистенцијата во светот како постоење, како тука-суштествување, искажано хајдегеровски.
Човек се затекнува во светот со спознание и самопознание. Го осознава светот и се осознава себе како самоспознавање. Се освестува во свест и со свест се освестува за светот и за себе како свест што суштествува во светот.
Човек е во акција на дејствување во светот како суштество на потреби и на желби. Желбите стануваат потреби, а потребите се метаморфозираат во желби.
Потребите и желбите се искажуваат како копнежи и идеали, кои како вредности го ориентираат човека во дејствувањето врз светот, со цел да го преобразува сходно на самата интенционалност на вредносниот карактер и според смислотворноста на вредностите.
Со вредностите доживувани како идеали, човек е во дискрепанција со самиот свет.
Светот каков што е човек не го прифаќа според самата нужност на нештата. Него годетерминира и менливоста на сепостоечкото и тоа што како суштество е затекнат во ланецот на нужноста на сите нешта и на сеопштата минливост.
Вредностите го одредуваат него во реакцијата на доживувањето на светот како свет што не е ниту според неговата мера, ниту по неговите вредности. Воедно тој е во светот без своја волја и без своја определба.
Човек постои во светот без да е однапред свесен во каков свет ќе егзистира. Се затекнува - во - светот без негова одлука. Во светот е со свест на освестеност за себе и за светот.
Светот - е - во човекот. Светот е мистерија, тајна и загатка. Светот е недопирлив за одгатнување, човек се судира со неможноста да се проникне во мистериумот на постоењето.
Постоењето е енигма на светот и за светот во човек, во неговата свест на освестеност на тука-суштествувањето.
Светот феноменолошки е само феномен на доживувањето, а загатката на постоењето, како "постои" е недофатлива и неодгатлива мистериозна отпорност за човекот, што светот го доживува како тајна.
Светот без постоење е само илузија. Постоењето е онтолошки супстрат на одредувањето на светот како стварност, а не како илузија.
Стварноста како постоење и постоењето како стварнос е сета мистерија на човекот.
Постоењето е сега и овде, како што и секое "сега" и "овде" не постои, туку исчезнува и како просторна и како временска точка во димензијата на менувањето и минливоста во сеопштиот тек на неповратноста, незнајното каде и откаде.
Постоењето е на граница да е нешто и ништо. Нешто е само со постоење во стварноста, а ништо и ништожност без постоење. Постоењето е тајната, а не нешто и ништо.
Ништо и нешто се релации на постоењето во одредувањето, не на постоењто, туку на нешто само во однос со ништо, а ништо во однос со нешто во функција на во-себе-свестена затекнатост на Е, ести, ествувачко Е, што е како Е, во одредувањето на постоењето на таквоста.
Освестена свест е мистериум што е во однос со ништо-и-нешто како функционална релационост. Одреденоста на таквоста на постоењет е да се проникне во тој мистериум, што ќе се рече свест-во-самата-себе-свест е мистериум.
Свест-на-самата-себе е мистериум на доживувањето на претпоставениот АПСОЛУТ. За тоа ЛОГОС како ГОВОР и МИСЛЕЊЕ е немоќен.
Секој говор и мислење се можни само во расцепот на субјект и објект; само во релацијата објект-субјект се говори и мисли. Да се трансцендира релацијата субјект-објект и да се говори и мисли е неможно за сеопфатноста, туку останува само ДОЖИВУВАЊЕТО како сега(шност) на безвременското време и време во безвременоста на доживувањето, кое како обид да се искаже е веќе минато и останува само да се ИЗРАЗИ во тоа што БЕШЕ. Изразот е реминисценција на доживувањето!
Во доживувањето на претпоставениот апсолут единствено се останува со МОЛК. МОЛЧЕЊЕ (Андреј Тарковски децидирано вели: "Ако Бог го поистоветиме со АПСОЛУТОТ, тогаш би можеле да започнеме мошне долга философска дискусија. Но веднаш да каам дека јас го немам тој орган преку кој се чувствува Бог. Готов сум да говорам за проблемот на апсолутот во философска смисла, и тоа многу ме возбудува. Но мошне тешко ми е да зборувам за Бог бидејќи за мене Бог молчи и не сум ја првиот кој тоа го забележува) е израз на доживување во зачуденоста и запрашаноста пред молкот на-и-во АПСОЛУТОТ."
Апсолутот е вон од било каква релационост, тој е вон од граница на можноста за определување, туку само-свест затекната во занеменост на мистериумот и во сопствената зачуденост на ествувачкото Е се запрашува (во форми на прашања) како експресија на доживувањето на дискрепанцијата на само-во-себе-свеста и Е, како противречност што се артикулира како проблем(и) во самиот човек од неговото постоење-во-светот.
Човек-е-во-светот и свет-е-во-човекот се затекнати во светот во кого се освестуваат - себе си и светот како себе.
Сам на себе човек си поставува прашања: Кој сум? Од каде сум? Зошто сум? Тие прашања се и за самиот свет: Од каде е светот? Зошто е? Во што и како е? Секое прашање за светот е прашање за човекот и обратно.
Човекот поставува прашања, а одговорите ги одговара со нови прашања. Како што вели Тартанг Тулуку, тибетански мистичар, "одговарањето не е исто што и одговор. Одговарањето води кон запрашаност, а запрашаноста само го повторува циклусот". Прашањата и одговорите не водат никаде "тие се хранат едно со друго".
Во таквата непрестајност на поставување на прашања и во неможноста да даде дефинитивни и категорички одговори, човек сфаќа дека "што повеќе прашања поставува, се повеќе се појавуваат нови прашања. И конечно сфаќа дека не може да поставува прашања, бидејќи нема конечни одговори".
Човек со онтолошка противречност во самиот себе како човек-во-светот и светот-во-човекот, не може да остане без никаков одговор, а со тоа ни без прашања, се додека не доживее како сознание, како стварност и како смисла, зошто е во самиот свет.
Човекот ќе престане да прашува и да одговара само тогаш, кога вистината како апсолутна ќе ја осознае и доживее како смисла на себе-во-светот и на светот-во-себе.
Самата противречност меѓу човек-е-во-светот и свет-е-во-човекот е една дијалектичка релација, која се одвива по својата противставеност на надминување. Човек живее во стварноста на општествениот реалитет на меѓучовечки односи на плурализам на интересите. Индивидуите кои се судруваат меѓусебно се противставени во противречности, кои ги поставуваат пред проблеми што самите мораат да ги надминат низ можноста на нов (општествен) реалитет на живеење како стварност сходно на вредностите што ги доживуваат за еден нов свет на меѓучовечки односи.
Овде се појавува, исто така, една дискрепанца помеѓу општествениот реалитет на меѓучовечките односи и аксиолошкиот идеалитет на меѓучовечките односи, што се одразува како противречност меѓу луѓето,кои низ својата историја настојуваат да ја надминат.
Човек се обидува противречностите да ги решава (Во поглед на науката Микеланџело Антониони луцидно забележува: "Денес во светот постои мошне сериозен амбис меѓу науката од една страна, која е сета свртена кон иднината и секогаш е готова да го негира она што важело пред тоа, ако тоа нејзе и овозможува да освои макар и најмал дел од иднината..., и од друга страна, еден крут, вкочанет морал за кого човекот е совршено свесен, а кој, сепак, продолжува да важи". Да заклучи на негов начин: "Човек кој се плаши од непознатото во науката, се плаши од непознатото во моралот") со наука или да очекува философиајта (А философијата се служи со поими. Поимите се секогаш мисли. А мислите "по себе се засновуваат на свесност. Без свесност нема мисли". И поимите се ограничени во можноста да се опфати непосредноста на живеењето како искуство во сета сестраност и сеопфатност на стварноста) да ги разрешува. Но ниту науката, ниту философијата се во можност исцело да ги решат и разрешат. Затоа што "умот е логичен, а животот е дијалектичен... логичниот ум значи да се движи линеарно... а животот е дијалектичен, тоа значи дека животот се движи меѓу спротивности, а не во една линија".
Оттука се покажува дека "живеењето е судбина на се што е родено. Да се доживува и да е доживувано му е досудено на човекот". На самото голо живеење му е додадено тоа особено живеење, т.е. доживување-доживеано, кое е "акт на свеста".
А свеста се разликува од мислите (За феноменот на свеста, како и за односот кон мислите, погледни во книгата Свест: научен предизвик на 21-от век", како и делото на д-р Стево Божиновски Вештачка интелегенција). Врз основа на тоа и може да се диферецираат свеста и доживувањето односно содржината на доживувањето и доживуваното. Затоа што "доживувањето е нешто надворешно, а доживува самото наше сушстество, нашата свест. Содржината е доживување. Без содржина, останува сама(та) свест". Така доживеаното и "доживувањето можат да се именуваат како настани", случувања, дејствија кои се одвиваат како живеење и се освестуваат од самата свест. Со тоа, со самото доживување, "се запечатува настанот", од што може да биде "извор на творечки побуди". Доживувањето е секогаш вредносно определено, без оглед дали во "позитивна или негативна наскоа... што може решавачки да управува со опстанокот" на човекот-во-светот и на светот-во-човекот.
Човек со мислите го мисли светот за да го осознае и сфати што е, значи во неговата стварност и вистина ("Вистината е тоа што е. Да се спознае вистината значи да се осознае што е. Да се знае вистината значи да се биде вистинит", вели Берѓаев во Философија на слободата). Создава поглед на светот и животот како философија. Но светот не е секогаш според мерата и вредностите на некој поглед на светот и животот. Со тоа настанува судир на човекот и мислите што ги мисли. Тоа е така, бидејќи "процесот на мислење не одделувва нас од доживувањата". "Непосредноста на доживувањето како полнота на искуството", е непосредноста на живеењето кое е секогаш во тек, во спротивставеност и се одвива низ дијалектички процес. Токму таквиот тек на одвивање на животот, човек не е во состојба да го живее и доживува. И постојано е во судир со самиот себе, со другите и со светот, кого се труди да го преобрази според мерата и вредноста на својот копнеж, а според идејата и визијата на слободата и убавото.
Сиот напор и стремеж на философијата е тоа, како што Шелинг еднаш рекол: "Почеток и крај на секоја философија е слободата". И според Николај Берѓаев "тајната на слободата - тоа е пробен камен на вистинската мистика и на вистинската философија". Тоа е затоа што, како што вели Берѓаев, "личноста и слободата се едно" и само во "умниот поредок е слобода(та), а не во природникот поредок", само "слободата е цел и крај... и да се живее слободен живот значи да се раскине ланецот на природната нужност и ропство".
Како? На кој начин тоа човек во-светот, може да го направи? Со творештво и култура. Во творењето се согледува тоа што го нема во "овој свет", во природната стварност, "во творењето природата се надминува себе и во самото творештво е нешто повеќе отколку во стварноста, а во уметноста е повеќе отколку во природата".
И само во творењето "доколку е вистинско, било тоа творењето на поетот, на философот или на некој друг творец - што претпоставува аскетизам - е ослободување од светот". Зошто? Затоа што "творештвото е како пат кон нов Космос. Света е љубовта, света е уметноста, света е и философијата како творечко воздигнување и вдаховение, како творечки пат кон нов Космос, за кое човештвото од Бога е повикано да го создаде".
Како што забележува Берѓаев "убавината во животот е највистинската реалност... - ете каде е тоа што Е". И Андреј Тарковски ќе открие дека "убавината е скриена од очите на оние кои не трагаат по вистината".
А Жан-Пол Сартр еднаш има речено дека културата бара убавината да се здружи со вистината.
Со и низ творечкиот акт, според Тарковски, "Апсолутот е дофатлив (достапен)". Самиот Тарковски е убеден дека "единствено само уметноста може да го спознае и дефинира апсолутот". А како што Берѓаев забележува, "уметничкото творештво е од онтолошка, а не од психолошка природа". И секоја уметност, "секоја вистинска уметност е мост кон друг свет", а "убавината не е само цел на уметноста, туку и цел на животот. А конечната цел не е убавината како културна вредност, туку убавината како битие, т.е. преобразување на хаотичната изопаченост на светот во убавина на космосот".
Императив на творештвото е "да се живее во убавина". Со творењето, човек го "доживува светот во убавина, значи се прави пробив кон друг свет... слободен свет", во кој човек со самоослободување "од себе се доведува в себе" за да се "создава убавина секаде и во се, во секој животен акт".
Зошто? Емил Сиоран во своето дело "Крикот на безнадежноста" одговара дека "се во убавината наоѓа смисла во самото себе, внатрешна рамнотежа и интегрално оправдување" и воедно дека убавината нема да го спаси светот, но брзо ќе ги доведе до среќа оние кои чекорат по неа". Човек за "суштинските и органските контрадикции не е свесен во моментите на контемплацијата на убавината". И радоста од убавината е важен услов за среќата, како и за хигиената на телото. И само со убавината може да се "афирмира полноста на битието во светот кое значи афирмирање на друг вистински свет, а не на природниот поредок".
Затоа човек стварноста сака да ја менува според мерата на слободата и на убавината. Човек суштествува во човечност само со слобода и убавина. Без слобода е нечовечно суштество, а без убавина човек живее бесмислено. И сопствената бесмисла ја проектира врз светот како бесмислен, без да спознае за светот дали вистински е бесмислен или има смисла.
Со доживувањата човек го открива во себе светот во неговата смисла или бесмисла, доколку тоа доживување е исполнето со убавина или е испразнето од убавина. Како што вели Сиоран: "Да се набљудува светот под знакот на убавината значи да се тврди дека овој свет треба да биде таков каков што е".
Во доживувањето се одвива процесот на освестувањето на човекот за светот во неговата менливост и минливост, која не е во можност да ја спознае целосно и сеопфатно.
Ваквата ограниченост човек ја доживува како противречност на стварноста, и тоа како противречност на себе во стварноста. А тоа е самата дијалектика на доживувањето на светот.
Во самото доживување се содржи иманентно судир на авторот со стварноста како реакција на неприфаќање на таква стварност што не е според мера на слободата и убавината. Воедно, истото доживување се разрешува во експресија, во која се "објективизира бесконечноста во одреден облик" во вид на дело што се доживува на дистанца и станува естетско доживување со кое убавото е израз на вистината.
И парадоксот на естетското е во тоа, што "естетскиот феномен го изразува апсолутот во облик". А самиот облик се изразува во целина. Целината е се, вели Жан Реноар. "Целината се состои од делови кои се вклопуваат меѓу сее во една рамнотежа која зависи од секој посебен дел. А тоа ја чини хармонијата на делото. И неговото совршенство е во единството. Делото е убаво, бидејќи убавината е во рамнотежата на деловите", вели Тарковски.
(2002)
|