Ристо Солунчев

СФЕРИТЕ НА ЕГЗИСТЕНЦИЈА КАЈ СЕРЕН КИРКЕГОР (1 дел)

Во една македонска народна песна момчето и се обраќа на момата, невесто око калешо ако ме љубиш, љуби ме, ако ме мамиш кажи ми, да си го барам чарето, во црна риза да се променам, гора зелена да фатам, куќа пештера да барам... Едно интензивно лудило, мачно и тревожечко, вечно во своето значење, димензионирано како страдање - Или - Или. Единствената вистина која човек во полнота ја искусува е дека самиот живот е тајна, извесен само во својата неизвесност, како и уметноста. Во таквиот живот секоја одлука е ризик. Никаков философски, етички, религиски “Систем“ во ко е се како на дланка не може да го објасни човекот кој не егзистира per se, туку секогаш како конкретен индивидуум, кој како таков е секогаш во настанување, постанување егзистенција. Недовршеноста го руши системот, имплицира ил негово суспендирање или испаѓање од него. “Системот и завршеноста се толку едно и исто што систем воопшто и нема ако не е довршен... Систем на егзистенција нема... Системот и егзистенцијата не можат да се мислат во едно. За да би можела систематската мисла да ја мисли егзистенцијата, таа мора да ја замисли како поништена - значи не како егзистенција“. Надвор од системот како вечно, не смее да остане никаков егзитенцијален остаток. Но, како вистината има смисла како трансцеденција само во непосреден nexus токму со тој егзистенцијален остаток, како крст кој го распнува животот. Вистината е голгота за иманентното.
Во историјата се родил философ со целото свое битие да сведочи за ова. Тоа е “данскиот Сократ“ Сорен Оби Киркегор. Творецот на една од последните философии - егзистенцијализмот - и создавач на дискурс кој заедно со ничеанскиот ќе ги најави постмодернистичките конвулзии и поместувања во философијата на дваесеттиот век. Во центарот на неговите рефлексии е егзистенцијата на човекот, но како лична, неповторлива; преку неа Киркегор му се доближува на човекот, но не за да го подреди на некаков систем во кој ќе биде обезличен, туку токму сакајќи да го сфати во целост, го дешифрира, го изразува (не објаснува) само врз основа на човечките немирни односи кон себе самиот и кон светот. Роден е во Копенхаген на 15 мај 1813 год. и и живее во епохата на две струи во областа на духот: спекулативно-идеалистичката философија и рационалистичката наука. И двете ужасни по своето значење за човекот. Тргнувајќи од сфаќањето за неповторливоста и трагизмот на поединечниот живот, Киркегор сметал дека науките и ratio-то генерираат принципи кои ја субординираат човековата егзистенција. Како крајно меланхолично-поетска душа, како лиричар - “несреќник кој крие длабоки болки во срцето свое, но чии усни се така обликувани та кога лелеци и крици минуваат преку нив, тоа одекнува како убава музика“ - тој не гради систем во кој ние би биле потиснати од бездушните запчаници на чистата категорична мисла и спекулација. Целото негово дело е опозиција на Хегеловото философија, па дури и кога формално-методолошки се движи во рамките на дијалектитката и Хегеловата терминологија, Киркегор егзистенцијално иронизира и критикува. Не е умно она што е стварно, туку стварно е она што е парадоксално, а тоа е конкретната човечка егзистенција. Човекот живее и рефлектира во и со такви парадоксалности (болест на смрт, јанѕа од ништо, страдање од вишок на љубов). Кај претходните философи се доаѓа до философија во која се постулира основата на се, од неа се извлекуваат сите практични консеквенции, па во зависност од волјата на мислителот таа философија се живее или не. Кај Киркегор постои живот, и самиот живот ја пишува философијата. Кај Хегел (кој на некој начин е рекапитулација на сета философска мисла дотогаш) егзистенцијата (конкретната, личната) е јасно секундарна, небитна, и постои чисто само како средство кое и служи на самопостоечката есенција - апсолутниот дух - да се финализира и познае себе си. Егзистенцијата асимилирана во “збирштина“ на родот е алка во нужниот развој на објективниот дух. Кај Киркегор ја имаме само егзистенцијата, и тоа секогаш како поединечна, а есенцијата е сфатена како можност на егзистенција, последица на изборот на егзистенцијата, кој поставен вон нужноста го имплицира ризикот на слободата.
Преку вивисекција на човековото духовно ткиво, Киркегор доаѓа до три типа на егзистенција - естетска, етичка и религиозна егзистенција. Ги нарекува и стадиуми, сфери, фази. Зборот стадиум веднаш имплицира гледиште кое ја гледа Киркегоровата философија на егзистенцијата како некаков си “идеален план за развој на психата на поединецот“, во кој од еден стадиум иако со скок сепак нужно се влегува во друг, и притоа, се следи telos кој го телеологизира и хомогенизира целото движење во една кохерентна иманентна низа. Еден стадиум се превладува во следниот така што етичката егзистенција е повисока синтеза од естетската, а религиозната од етичката. На ваков начин кај Киркегор може да се говори само за интернализација на Хегел на ниво на индивидуален дух. Јас се одлучив да го користам терминот сфера како најподобен за суштината на Киркегоровата философија, оти мислам дека се работи за оригинална философска концепција на егзистенцијалната дијалектика каде противречностите не се укинуваат, ниту се преовладуваат во повисока синтеза, туку се услов за упаѓање на трансцедентното во иманентното. За Лукач сферите се “кругови на можности“ кои се апсолутно поставени и нема никакви можности за премин, и нема бирање на ново единство. Секој стадиум е “одвоен од другиот со острина која не знае за премини, а врската меѓу нив е чудо, скок, нагла метаморфоза на целото битие на еден човек“. Ќе ги анализираме сферите на егзистенција за појасно да ја одбраниме Киркегоровата концепција како апсолутен новум во смисла на уметничко дело.

ЕСТЕТСКА ЕГЗИСТЕНЦИЈА

“Секое пишување го прикажува светот во симболот на некоја судбинска врска; проблемот на судбината секаде го одредува проблемот на формата“. Киркегор барајќи се себе во животот - бивајќи дух - целиот свој живот и философија ги изгради врз еден гест - љубовта и раскинот на веридбата со Регина Олсен. Дали тоа значи дека поетот во него ги засени сите други схизо-субјекти во него? Секој обид неговата философија да се објасни биографски, па и психоаналитички е херменевтичко промашување. Но сепак, кај Киркегор постои синтеза на животот и делото, тие се проникнуваат, и воедно делото станува повиша реалност од неговиот живот, а неговиот живот е поавтентичен доколку е асимилиран од делото. Затоа и навидум обични настани во неговиот живот, рефлектирани и доведени до крајната граница на идеалноста, добиваат апсолутни димензии во уметничките транспозиции во делото. Ние не ја познаваме Регина Олсен по себе, туку секогаш го имаме нејзиниот симулакрум, или симбол како онтолошка трансупстанцијализација - Регина Олсен на Киркегор, Регина како “битие за друг“, Регина како идеална муза на поетот. Всушност, се работи за одење до крај врз основа на поетски принципи каде “стварите се претвораат во форма“ и се доаѓа до соединување на “надворешното и внатрешното, душата и формата“.
Но навистина, зошто Киркегор се одлучил своите дела да ги предаде низ уметнички форми, и да ги потпише со псевдоними? Ако целта на човекот е да стане дух низ една егзистенцијална дијалектика, тогаш тој мора да тргне од она што тој непосредно е. А токму обидот да се биде е она што си го внесува естетското во егзистенцијата и тоа нужно во негативна форма. Што значи да се живее естетски и што е естетското во човекот воопшто? “Естетското во човекот е она со кое е тој непосреден, она што тој е. Кој во и од естетското, низ и за естетското во себе живее, тој живее естетски“. Во естетската сфера секој се обидува да биде својата непосредност, но не може да ја пронајде оти таа е секогаш рефлектирана. Непосредно се немаме себеси, се имаме само во рефлексијата, ние рефлектираме за она што непосредно сме. Симбол за чистата непосредност е Дон Жуан, идеја која ја нема во стварноста, а како чиста идеја може да биде изразена само во музиката. Дон Жуан е радост, сила, убавина, заведување во апсолутна смисла, тој заведува со својата “сетилна генијалност“, и екстатично ја живее слободата на еросот бивајќи радосно тело игнорирајќи ја јанѕата на духот. “Чистата непосредност не може да се искуси само во фантазијата“ оти таму се вкусува слободата на безбројните можности. Ако е невозможно својот живот да се направи непосредност, тогаш тој може да се направи уметност. Начинот на кој човек ќе се постави спрема можностите во животот го детерминира целиот живот понатаму, не детерминација од некаква си екстернална нужност туку себе-детерминирање во смисла на уметничка доследност. Ако навистина се немаме себеси непосредно, тогаш треба да дојдеме до своето себство по пат на отстранување на она што не сме. Значи, треба да дојдеме до она што сме по пат на спротивноста на непосредноста, а тоа е рефлексијата (“само низ спротивноста може да дојдеме до она што го сакаме“). Киркегор дава неколку типови на естетско живеење и го опишува естетското живеење како живот раздробен на мигови поради самото гесло на естетскиот живот - in vino veritas. Се бара постојано да се ужива во нешто, и на тој начин егзистенцијата постои само во однос на тоа нешто. Значи, живот кој е затворен во конечноста, егзистенција која не е егзистенција затоа што ја наоѓа животната смисла во задоволството, а условот за тоа лежи вон самата личност. Овој тип на луѓе практично и не доаѓаат до вистинска егзистенција. Наспроти нив стои поетот философ кај кого гледаме сосем друг тип на естетикување, тој е естет кој ја бара идеалноста, кој цел живот бара мисла која ќе ја поврзе конечноста со вечноста, “особен вид на мислител“ кој страда од excerebratio cerebri, пренапнатост на мозокот, за кого мислењето не е луксуз туку е патхос - страст и страдање. 
Во капиталното дело “Или - или“, Киркегор со псевдоним Виктор Еремита, ја дава суштината на она што јас го нарекувам киркегоровски тип на естетикување и тоа во списите на личноста А, а посебно во “Дневникот на заводникот“ каде што е дадена и конкретизацијата на естетската сфера. “Ако се ожениш, ќе се каеш; ако не се ожениш, исто ќе се каеш; ако се ожениш или не се ожениш, ќе се каеш и за едното и за другото; или ќе се ожениш или нема да се ожениш, ќе се каеш за двете работи. Ако се смееш на лудоста на светот ќе се каеш; ако плачеш поради него, исто ќе се каеш; ако се смееш или плачеш поради лудоста на светот, ќе се каеш поради двете ствари... Ако се обесиш, ќе се каеш; ако не се обесиш, исто ќе се каеш; ако се обесиш или не се обесиш, ќе се каеш и поради едно и поради друго. Во тоа се содржи, господо, сета животна мудрост“. Киркегоровиот естет спаѓа во категоријата интересно, и во себе постојано генерира “рефлектирана тага“ која го вознемирува духот и го тера да роди сосем друг тип на убавина. Самиот Киркегор бил целиот живот во длабока меланхолија, која ја чувствувал како “боцка во телото“, дадена од Бога. Овој тип на естетизам ја открива празнината на живеењето и апсурдот на светот во силен интензитет, а сето тоа во младоста се прекршува во амбивалентно однесување - еден миг индивидуата лудо ужива во радостите на животот, за следниот миг да сака да си испука куршум во челото. “Јас совршено не сум ништо. Не можам да јавам коњ, тој се движи премногу остро; не можам да одам, тоа е пренапорно; не можам да легнам, оти би морал да останам да лежам, а тоа не го можам, или би морал повторно да станам, а ни тоа не го можам. Summa summarum: јас совршено не сум за ништо“. “Никој од мртвите не се вратил, никој не се родил без плач, никој не го прашува човек дали сака да влезе, никој не го прашува дали сака да излезе“. Ако се наоѓаме пред Или - Или, и ако е сеедно што ќе одбереме бидејќи и онака се е бесмисла, тогаш да не бираме ништо. На овој начин не се влегува во времето, туку се има само еден принцип од кој не се ни поаѓа и на тој начин вечноста “не лежи зад или - или, туку му предходи“. Противречностите не можат да се помират, Хегел и апсолутниот дух лажат. Човек може ако е доволно луд да ги рефлектира до бескрај, до очајување, “што повеќе субјективноста станува порефлектирана, дотолку повеќе ја гледаме индивидуата ... препуштена на себе си“. Нема излез, туку се е влез повторно назад во очајувањето и рефлексиите. Внатрешноста е слатка тајна која не се дели со друг, внатрешното воопшто не е надворешно, и обратно. Животот има значење само за мене. Затоа и ќе си играм со него, па дури ако треба ќе го ставам и на коцка. Ќе го растурам на мигови оти “богатството на некоја индивидуалност се наоѓа токму во нејзината моќ на фрагментарно растурање“. Мигот ме прави несреќен оти ме распарчува, но од друга страна во него се собирам себе си со апсолутна парадоксална страст. Самиот Киркегор не живеел во сегашноста, живеел во надежта каде иднината нема реалност, или пак се сеќавал на време кое немало никаква реалност, суштински и не живеел, оти бил дух кој рефлектира. “Она што го спречува човек да биде присутен во своето надевање е сеќавањето, и тоа што го спречува да биде присутен во сеќавањето е надежта“. Се надева на она што треба да се сеќава, и обратно. Иднината е доживеана, минатото уште не дошло. Семејната митологија на смртта имала големо влијание врз Киркегор, пред се неговата врска со татко му, така што тој никогаш не се чувствувал како дете. Како што и самиот вели: не можел да остари, оти не бил млад; не можел да умре, оти не живеел; не можел да живее оти има умрено; не можел да љуби оти љубовта е одредена од сегашноста, а тој немал ни сегашност, ни минато, ни иднина. А сепак мома му била потребна за да може, како што вели, да се подмлади. Но поради сета меланхолија на духот што ја имал, се што ќе допрел претворал во сенка. Девојката - “дали е таа стварна или само слика, дали е тоа жива жена која умира или мртва која живее“. Во поетскиот свет на Киркегор јасно ги гледаме преобразбите на животот и стварите, во нови реалности, пореални и од самите оригинали.
Барањето на себе си започнува низ напрегнатоста на рефлексијата и непосредното, и од оваа напрегнатост всушност и започнува егзистенцијалното дијалектичарење внатре себеси кое не раѓа сомневање како методолошки фундус на философски и научен објективизам (бидејќи знаеме само умот се сомнева и со тоа го присвојува правото на философирање), туку раѓа иронија како егзистенцијална категорија, како став и држење на целата личност кон стварноста, како топос каде што цело битие грми и философира. Иронијата го внесува целиот човек во трагедијата на животот и воедно го спасува како од уживањето во релативитетот на стварите, така и од ставот на спекулативната философија за постоење на некаков си објективен апстрактен мислител кој философира само со својот ум. Иронијата е апсолутен негативитет и секој обид да се дофати нешто низ неа донесува рефлектирани можности, идеален поглед на свет кои се делумни и затоа се (де)централизирани во субјект кој е псевдонимен. Субјектот се крие но и се открива, и само како таков тој може да остане тајна неподложна на системот - егзистенција која е единство на иманентното и трансцедентното - синтеза во бесконечно движење. Киркегоровиот естет како таков не може поинаку да се постави кон стварноста освен како космички ирониски микројазол кој си игра со можностите и оди до крај, не создава само уметнички дела (делата на Киркегор се уметност par exellence) туку и од самиот себе прави уметничко дело - “жив поиесис“. Оттука од аспект на естетската егзистенција во парафраза: животот е оправдан само како естетски феномен. Со ова Киркегор ги антиципира постмодернистичките дискурси: “ние треба да се создадеме како уметничко дело“, кое јасно никогаш не е довршено туку секогаш е отворено за бесконечна игра со себе самото. Иронијата ослободува од конечното и го прави човекот апсолутно слободен да се насладува со ослободувањето на себе во себе. Ироничарот се осиромашува себеси од секаква содржина, тој е постојано во една состојба - “спремен за скок кон нешто, но не скока во тоа нешто туку отскокнува во страна и назад во себе“. Јоханес заводникот е парадигма за ваков тип на естет кој си игра со стварноста, ја поетизира и живее и ја транспонира во идеална, а ја отфрла како реална. Обидот животот да се живее поетски не може а да не ги третира другите луѓе како објекти. Бидејќи целата личност треба да учествува во философирањето, содржините на младоста се првите кои треба апсолутно да се испоетизираат: “Што е младоста? Сон. Што е љубовта? Содржина на сонот“. Затоа Киркегоровиот Јоханес како пандан на Дон Жуан за својот ерос бара порафинирана форма, не заведување по природа туку уметничко заведување, “панданот на Дон Жуан мора да биде заводник кој рефлектира, кој се наоѓа во рамките на категоријата интересно“. За да не се дисперзира и раздроби еросот во поединечности, Јоханес не заведува мноштво девојки туку само една, и акцентот не е ставен на тоа колку заведува туку како заведува. Се одбира една девојка која треба да послужи како повод за духот да се стави во движење. Духот копнее по материјата - жената, како негова спротивност преку која ќе се дојде до себеси. Судбината му ја подава Регина Олсен. Егзистенцијата станува ekzistere, се наслутува себеси во екстазата на еросот. Се бара форма за нешто за кое се чувствува дека не е од овој свет, бракот е етичка категорија која е враќање кон конечното, човечкото, институционалното, и како таков е компромис со општото. За да стане љубовта апсолутна таа мора да е исчистена од сите релативитети па дури и во нивно име да врескаат професори по философија мафтајќи со априорни категорички императиви и барајќи супремација на општото. Уметникот - заводник мора да љуби апсолутно, за да почне да умира и исчезнува пред да падне во искушение да влезе во општото. Затоа и љубејќи ја девојката ја учи да го чувствува чисто поетски како во една македонска народна песна каде момата пее: ех да се фрлам во реката, да ме однесе до Солунско поле, таму да израснам трева која ќе ја пасат коњите на саканиот.
Во магистерскиот труд “За поимот иронија со постојано навраќање на Сократ“ практично се дадени сите методолошки позиции на Киркегоровата философија, но и на неговиот живот. За иронијата се вели дека не е насочена кон ништо конкретно туку кон сета реалност, таа е тотална. “Тоталноста на битието се разгледува sub specie ironiae“. При сомневањето како метод на философијата субјектот сака да влезе во објектот, но објектото постојано му бега. При иронијата субјектот постојано сака да излезе од објектот. “Како што философијата започнува со сомнежот, така и еден човечки живот, кој што може да биде наречен достоен, започнува со иронијата “. Ироничарот ја одрекува сета реалност за да се спаси себе си, “сака да се закопа себе во негативната независност од се“. Дури и себеси се жртвува за да стане ништо. Станувајќи се станува ништо, станувајќи секој станува никој. Затоа и постојат синонимите за да го дисперзираат субјектот во божествено безумие кое системот не може да го асимилира. “Иронијата е првата и најапстрактна определба на субјективноста, а ироничарот е вечното јас на кое ниедна реалност не е адекватна“. Ироничарот кој де е поет, де е за манастир, е всушност Ничевиот уметник кој се наоѓа над моралот, над доброто и злото.

ЕТИЧКА ЕГЗИСТЕНЦИЈА

Во естетскиот начин на живот не постои ниедна клучна премиса за премин во етичка егзистенција. Едноставно човекот избира да скокне во етиката зашто не може да го издржи очајувањето на естетот. Во “Или - Или“ списите на личноста Б, судскиот чиновник Вилхелм, го содржат Киркегоровото мислење за тоа што претставува етичка егзистенција. Таа е борба, но во историјата, етичарот избира да влезе во историјата, во траењето, да егзистира во континуитет, а не да се раздробува на мигови. Ако естетското е она по пат на кое човекот е непосредно она што е, “етиката е она со посредство на кое постанува она што постанува“. Судијата Вилхелм е синоним за хегеловец кој го критикува естетот и го обвинува за рамнодушност, но во системот на етиката рамнодушноста е зло. Категоријата што го определува етичкото е изборот. Ако естетот решава да не избере ништо, етичарот влегува во избор и притоа воопшто не е битно што ќе избере туку како ќе избере. Не се бира добро или зло, туку се избира да се сака да се избере. Јас се бира самото себе. Не вакво или онакво туку себствено Јас. Ако естетот ужива во се и го растура животот во безгранична разновидност, етичарот се обидува да дојде до својата личност како свест за самата себе во своето вечно важење. Секој естетски поглед на свет е очајување. Етичарот го презема очајувањето, но како категорија на само-односот и само-изборот, т.е. тој избира да очајува и така всушност духот како самосвест го прима очајувањето како внатрешна одредба. Ако сме го избрале очајувањето, ние сме го избрале она што го избрало самото очајување, а тоа е Јас (себството) во своето вечно важење. Се бира апсолутното кое ме бира. Не избирам ова или она, туку го бирам самото бирање и она што избира, а тоа е апсолутот - Јас. Се друго би било конечност. “Што е Јас? Најапстракната и најконкретната од сите ствари - тоа е слободата“. Во проекцијата на етичката сфера, се гледаат влијанија и од Фихте, но се чини дека Киркегор засновувајќи ја етиката на згуснат само-избор на Јас на апстрактен начин, се обидува да го постави етичкото како најопшт супстрат кој кај секоја личност може да се актуализира на различен начин. Изборот изведува две дијалектички движења: а) она што се бира не постои и настанува само со избор и б) она што се бира постои оти ако не постои не би имало избор (би немало субјект кој бира). Значи естетичкото (очајувачко) себествено Јас е етички избрано - ова е само апстрактно движење внатре конкретното естетско, уметникувано Јас. Киркегор се бира како поет, проектира сфера која нема никаква содржинска компонента. Зошто сферата на судијата Вилхелм не може да е Киркегорова? Токму поради Хегеловото инсистирање на преминот од поединечно во општо, барањето за станување општ човек, т.е. доаѓање до повисока синтеза - класичен aufhebung. Општоста е смрт за поединецот, за исклучокот, за автентичноста на секоја личност, а “просечноста е главна особина на се етичко“. Бракот е синтеза на општото и посебното. Затоа и судијата Вилхелм е сопруг кој смета дека е должност човек да се ожени, а го осудува монаштвото за метафизички избор, а не историски кој е единствениот избор. Мистицизмот е изолација, обид да се оствари непосреден, еротичен однос со Бога. Овој избор за етичарот е аналоген на естетскиот. Оној кој живее естетски гледа насекаде можности, етичарот гледа секаде задачи. Етиката ја прави индивидуата бескрајно сигурна во себе. Оној кој етички живее се има себе си како стварна задача, да се преобрази во општа индивидуа или општествено и граѓанско себествено Јас. Една транспарентна обестајнетост. За Вилхелм достоинството на човекот е во историјата, неговата цел е да ја преобразува нужноста во слобода, кажано хегеловски му помагаме на Бога да се оствари. На овој начин до религиозното се доаѓа преку етичкото и се остварува иманентна теологија, а Бог се внесува само како практичен постулат и на тој начин се детеологизира.
Во етичкото, личноста се обидува да се собере во изборот, но се чини само во можноста за избор, се создава повторно еден круг на очајување. Самосвеста е продлабочена но навнатре, не кон надвор, спас нема. Самосвеста е распната меѓу бесконечната слобода и конечниот живот во време. Етичката сфера не е врв за Киркегоровиот естет. Таа е втемелена врз илузијата на хуманизмот и не го познава трансцедентното во човека. Скокот поради очајување “може да биде половичен, може да е закочен (тогаш се работи повеќе за премин, отколку за скок)“, и на тој начин индивидуата се обидува да се спаси од страдањето преку етичкото. За Шестов “етичкото е родено истовремено кога и умното“; “Каде е местото на средбата меѓу умното и етичкото: штом умот увиди нужност и го објасни своето ’невозможно’, тука во ист миг се создава етичкото со своето ’должен си’“. Етичкото на некој начин станува апологет на космичката нужност на која и боговите и се покоруваат. Должен е човекот да и се покори на нужноста, а со тоа ќе добие метафизичка утеха.