5. Вонвременско-минливиот карактер на канонот го разрешува прашањето на нивната променливост и непроменливост. Историските форми на Црквата се подвижни и променливи, бидејќи во конкретни историски околности ја воплотуваат суштината на Црквата. Канонските одредби ги следат историските форми, бидејќи токму тие (канонските одредби) ги усмеруваат тие форми во правец на најпотполно изразување на суштината на Црквата. Каноните се менуваат, бијдеќи под поинакви историски околности црковниот живот трпи промени. Кога историските околности на животот на Црквата би останувале засекогаш непроменливи, тогаш ни каноните не би се менувале. Како богооткриени вистини тие се непроменливи - на никого да не му биде дозволено напред означените правила да ги менува или заменува (2. правило на Трулскиот собор) - не не апсолутно, туку релативно, односно само за својата епоха. Догматското учење кое се наоѓа во основата на канонот, е непроменливо, се менува само примената и воплотувањето на тоа учење во историското битисување на Црквата. Како што во физиката силата може да делува само доколку има точка на потпирање, така и каноните се ефикасни само доколку се применливи на оние услови на црковниот живот за кои се нормирани. Ако не постои таква точка на нивна примена, тогаш тие постануваат неделотворни: или во потполност престануваат да бидат ефикасни, или трпат мофивфикации, или, да бидеме попрецизни, се заменуваат со други. Ако опсегот на нашето истражување го ограничиме само на каноните во тесна смисла на зборот, односно на одредбите на соборите и на светите отци, тогаш и меѓу нив ќе пронајдеме низа на правила кои воопшто не можат да се применат на нашиот црковен живот, како што, на пример, се сите одредби кои се однесуваат на повторниот прием на паднатите во Црквата, кои се однесуваат на покајната дисциплина, на институциите кои постепено исчезнале или се заменети со други - хороепископи, економи, екдикти и друго. Наоѓаме и такви одредби чие исполнување не го бара ни самата црковна власт. Ако во 4 век црковната власт барала учество во Евхаристијата на сите оние кои присуствувале на литургијата (9. апостолско правило и 2. правило на Антиохискиот собор), Црквата поради новите околности на црковниот живот, тоа повеќе не го бара. Тука спаѓаат и каноните кои го регулираат преминувањето на епископите и клириците од една област во друга. Овој број на примери би можел значително да се зголеми, земајќи предвид дека фактички поголемиот дел на канонски одредби кои се наоѓаат во Книгата на правила, во буквална смисла, не е применлив на современиот црковен живот. Ако тие канони и се применуваат, тоа не е во онаа смисла во која се донесени. Во претходното правило постепено се влева нова смисла, така што тоа, фактички, постанува ново правило, иако изразено во стара форма. Старата канонска одредба толку се слева со новата содржина што од црковното сеќавање потполно исчезнува старата содржина. Правилото 12. на Антиохискиот собор му заповеда на осуден епископ да се обрати наголемиот собор на епископи. Според подоцна установената поделба на патријаршиски окрузи под големиот собор на епископи, со еквивалентна судска инстанца, се подразбирал соборот на епископи на патријаршиската област. Така Валсамон во своето толкување на тој правец пишува: Правилото говори осудениот епископ да не му се обрнува на царот, туку на големиот собор. Поради тоа, оној кој, на пример, е осуден од ефескиот или солунскиот митрополит со право треба да биде поттикнат да се обрати на вселенскиот патријарх. Токму така во 6-то правило на Вториот вселенски собор е интерпретиран и спомнатиот голем собор на епископи на дијацезата. Меѓутоа, Антиохискиот собор, како што покажува неговото 14. правило, под голем собор не го подразбирал патријаршискиот собор, туку митрополитскиот, само дополнет со епископи од соседните провинции. До скоро беше нејасно - во секој случај спорно - правилното поимање на знаменитиот 6 и 7 канон на Првиот вселенски собор.
Во периодот на творечката активна соборност Црквата ги дополнувала, заменувала и менувала старите канонски одредби. Истовремено, непоколебливата содржина на правилата - дури и променливите - не се нарушувала. Ако новата одредба била навистина црковна, тогаш догматското учење кое се наоѓа во основата на новата и старата одредба останувало непроменливо. Старото правило продолжувало да ја изразува вистината, но сега веќе за период кој поминал. Токму така реагирал Трулскиот собор кога, сметајќи дека е неопходно и целисходно за неговата епоха да го воведе безбрачниот живот на епископатот, заповедал тие кои се ракоположени за епископи да се разделуваат од своите жени. Соборот е во право кога пишува дека не издава нова одредба да се укине или изврти апостолското правило, туку грижејќи се за спасението и поголемиот напредок на народот. Апостолското правило било канонска одредба: тоа го изразувало догматското учење за црковната ерархија, но за својата епоха. Кога историските околности на живот се промениле, тогаш, за да се изрази истото догматско учење, било потребно да се издаде нова одредба. Друго прашање е дали канонската свест на Трулскиот собор била исправна, но апсолутно е неспорно дека историската епоха на Трулскиот собор многу се разликувала од апостолските времиња. На оваа промена на историските околности укажува таа околност што веќе Јустинијан барал кандидатите за епископи да бидат безбрачни: или такви кои никогаш не се женеле, или вдовци кои немаат деца.
Ако органите на црковната власт, посебно во периодот на стагнирање на творечката активност, недоволно ја следат црковната реалност, тогаш самиот црковен живот го компензира тој недостаток. Тогаш се појавува црковниот обичај кој постепено самиот станува канонска норма. Црквата секогаш придавала поголемо значење на обичајот, посебно на оној кој е заснован на преданието. Непишаниот црковен обичај треба да биде почитуван како закон (Номоканон во 16 наслови). Во такви случаеви обичајот служи како дополнување и толкување на оваа или онаа одредба. Меѓутоа, обичајот го надополнува недостатокот на канонското творештво не само на позитивен, туку и на негативен начин. Доволно е да се наведат неколку еклатантни примери. Спомнатото 9-то апостолско правило и 2-то правило на Антиохискиот собор заповеда сите верни кои доаѓаат (во црква) и го слушаат (Светото) Писмо да останат за време на молитвата и светата Причест. Според постојаното толкување ова правило почнало да се сфаќа само во смисла на присуство, а не на учество во Евхаристијата. Валсамон во толкувањето на 2-то правило на Антиохискиот собор пишувал: Ти прочитај тоа што е напишано во наведените апостолски правила (8 и 9) и согласно со нив сфати го и ова правило, и говори дека под оние кои се одвраќаат од светата причест не треба да се сметаат оние кои ја отфрлаат, или, како што тоа некои говорат, оние кои ја избегнуваат од побожност или смирение (бидејќи првите треба да бидат не само одлачени, туку и изгонети од Црквата како еретици; додека другите ќе бидат удостоени на прошка заради побожност и страв кој доликува на светината); туку оние кои од омаловажување и гордост недолично си заминуваат од Црквата пред светата причест и не очекуваат да ја видат божествената причест на светите тајни. На ова толкување не се завршува. Истиот Валсамон понатаму пишува: А бидејќи некои говорат: зошто вселенскиот патријарх во светиот неделен ден не го чека отпустот на литургијата, туку станувајќи од своето место си заминува по Евангелието, ние им одговараме: затоа што литургијата во вистинска смисла се случува по читањето на Светото Евангелие... по Евангелието почнува вршењето на свештенослужењето на пречистата и бескрвна жртва, па поради тоа патријархот исправно постапува кога се оддалечува пред ова, а по светото Евангелие, и не ги престапува правилата. На тој начин, никој не греши ако по Евангелието, или пред Евангелието, секако, од неопходна и благочестива причина, а не од причина која е достојна за прекор. Втор пример: 9-то правило на Трулскиот собор му забранува на клирик да држи крчма. Во Византија, по Трулскиот собор, обичајот им дозволувал на клириците да поседуваат крчма, но под услов со неа да не се занимава лично тој. Зонара по тој повод пишува:ако некаков клирик поседувајќи дуќан (крчма), него го изнајмува на друг, во тој случај не треба да трпи никаква штета поради своето звање. Уште поконкретно говорел Валсамон: ова правило одредува дека клирикот не би требало да има никаква крчма, односно да не тргува со алкохол, бидејќи ако тој има крчма во својство на сопственик и ја изнајмува на други, во тоа нема ништо ново, затоа што тоа го прават и манастирите и разните цркви. Од таа причина зборот "да се има" овде сфаќај го како "да се работи".
По повод на таквиот вид на обичај се спомнуваат зборовите на Кипријан: non quia aliquando erratum est, ideo semper errandum est (Ep. 73, 22). Вистинската смисла на црковните одредби се заборава и деформира, а нивното место го зазема обичајот кој не се базира на никакви црковни правила. Историската перспектива се губи - појавата на обичајот се пренесува во длабоката древност која е осветена со дејноста на отците на Црквата или Вселенските собори. Се создава лажно предание кое ја раскинува богочовечката природа на Црквата, бидејќи го оддалечува црковниот живот од догматските основи. Единствено со обновување на творечката дејност може да се надвладее инерцијата на лажното предание.
6. Православното учење, како што видовме, во принцип ја признава променливоста на канонските одредби. Би било поисправно да се каже дека Црквата бара еден креативен однос кон современиот живот. Црквата ја сфаќа современоста како тема и материјал за својата креативност. Поради тоа учењето за непроменливоста на каноните, со кои и денес се соочуваме, означува одрекување од творечката дејност и творечкиот однос кон современоста. Меѓутоа, не може да се побегне од современоста, затоа што современиот живот сам влегува во Црквата, и при отсуство на творечки однос кон современоста неизбежно е пасивно прифаќање на современоста - едноставно приспособување на неа, кое секогаш му нанесува штета на црковниот живот. Освен тоа, учењето за непроменливоста на каноните еднакво е на обидот постоечките одредби да се применат на било која форма на историскиот живот на Црквата, бидејќи во спротивно учењето за непроменливоста на канонот би било бесмислено. Тоа учење обично произлегува од претпоставката забожествениот карактер на канонот. Но тоа е лош заклучок од, во суштина, исправни премиси. Променливоста на канонот приведува кон констатацијата за човечката, а не за богочовечката волја во Црквата. Божествено-боговдаховениот карактер на канонските одредби се состои во тоа тие да го претставуваат изразот на црковната волја која е усмерена на тоа црковниот живот, во дадени услови, да биде усогласен со догматското учење. Обидот за примена на црковните одредби во околности поинакви од оние во кои се издадени доведува до спротивни резултати, па затоа не претставува израз на богочовечка, туку на човечка волја. Тешко човек може да се сомнева во боговдахновениот карактер на канонските упатства кои ги дал апостол Павле во своето Прво Послание до Коринтјаните. Сепак, ако тие одредби човек се обиде да ги примени и вешачки да ги оживее (тоа се, на пример, институцијата на пророците, апостолите, дарот на јазиците, дарот на толкувањето, итн.), ако тоа е воопшто можно, тоа би била најголема деформација на современиот црковен живот. Враќањето на првите векови на христијанството во црковниот живот е негирање на историјата. Задачата на Црквата не се наоѓа зад неа, во минатите векови, туку пред неа - во сегашноста и иднината. Смислата на вистинското предание не се состои во механичкото повторување на она што било во минатото, туку во началото на континуитет на живот и творештво, во непотрошливата благодат која живее во Црквата. Канонските одредби сами по себе се слово, а нивниот дух е во тоа вистинско предание, во тоа што тие служат на спасение и поголем напредок на народите. Канонските зборници постоеле и ќе постојат, но во нив секогаш ќе недостасувапрвиот канон, главниот и основниот. Тој недостасува затоа што е содржан во преданието, и во него е смислата на канонското предание: тоа е канон за тоа дека канонските одредби се канонски единствено доколку со нив се постигнува она за што се наменети - да служат на канонското изразување на догматското учење во историските форми на постоењето на Црквата.
Ретко кога во историјата на Црквата постоел таков момент кој толку ургентно барал креативен однос на Црквата кон современоста, како што тоа е денес. Со векови постојаните и искристализирани историски услови во кои Црквата постои се менуваат од корен: толку новото се разликува од старото. Црковната свест не може да ја поднесе мислата за механичкото приспособување на современиот живот, бидејќи тоа би бил пораз пред овој современ начин на живот. Црквата од својата длабочина, од својата суштина, креативно ја бара и ќе ја најде онаа форма на историско битисување во која нејзиното догматско учење би го нашло својот најпотполн израз. Овие нови форми на историски живот бараат креативна канонска дејност. Црквата не може да живее само со постоечкото канонско право кое всушност е правото на византиската црква, само дополнето со одредбите од помесните цркви. Црквата секогаш има право на креативна дејност, а не само во некој ограничен временски период. Колку и да е одговорна таа задача, таа не може да се одбегнува. Секоја креативност поврзана е со можноста да се погреши. Ако во минатото дури и на подрачјето на соборната догматска дејност на Црквата се случувале заблуди, тие попрво се можни во областа на каноните. Тие заблуди се случуваат во оние случаеви кога одредбите не го зближуваат црковниот живот со догматското учење, туку меѓусебно ги оддалечуваат. Изворот на таквиот вид на одредби се наоѓа во човечката волја, која често паѓа во заблуда и ја прифаќа лагата за вистина, а понекогаш дури и се бори против црковната волја. Во историското битисување на Црквата продира jus humanum, но не како нешто нужно, туку како резултат на продорот на ова историско битисување. Колку е пошироко полето на jus humanum во Црквата, со тоа погруби постануваат историските форми на битисување на Црквата и со тоа е потешко под грубата кора на историското руво да се види суштината на Црквата. Човечкото право, продирајќи во Црквата, настојува самата Црква, од благодатен богочовечки организам, да ја претвори во правна институција. Црковниот институционализам, кога ќе се развие до одредени мери, се заканува евидентно да го деформира црковниот живот, бидејќи се заканува да го задуши или придуши благодатниот живот на Црквата. Гревовите на историската Црква се врзуваат за таа сфера. Доволно е човек да се потсети на системот на принуда кој канонското право го позајмило од световното, како што се присилното сместување во манастири, притвори за свештенството при епископските резиденции, системот на откуп во покајната дисциплина, ктиторското право како во неговиот тоталитет, така и во разните облици на неговото деформирање, кое храмовите и манастирите, како било која друга материјална вредност, ги претворило во предмет на продажба, замена, заветување, поклонување, идиоритмиски манастири со нивните "аделфати" кои манастирите ги претвориле во кредитни институции, итн. Нема потреба да се наведуваат примери од таков вид, бидејќи колку и да е деформиран духот на канонските одредби, тој не можел и не ќе може да го задуши благодатниот живот на Црквата. Вратата на адот не ќе ја надвладее. Црковниот живот полека и постепено ги отфрла одредбите кои и се туѓи на Црквата и ги исправа овие деформации кои тие одредби ги внесуваат во црковната реалност.
Меѓутоа, заблудите во канонското право во најголем дел, ако не исклучително, не се резултат на креативноста, туку, напротив, на опаѓањето на креативноста, гаснењето на духот, празното мртвило. Во креативните епохи во Црквата секогаш имало и ќе има доволно сила вистината да се стави наспроти заблудите. Грешките можат да бидат избегнати под услов да постои јасна и исправна канонска свест и под услов канонската креативност да остане црковна и благодатна. Со одрекување од креативноста не е можно човек да се заштити од заблуди, бидејќи самото одрекување е уште поголема заблуда и нарушување на богочовечката волја, бидејќи тоа (одрекување) повеќе од се ја отвора можноста за делување во Црквата на jus humanum. Единствено Црквата и нејзините благодатни сили можат да ја заштита креативноста од грешки - ubi ecclesia, ibi et spiritus Dei - а Утешителот, Светиот Дух, ќе ве научи и на се ќе ви напомни за што сум ви зборувал (Јов. 14, 26).
7. Минливото, како израз на вечното, променливото, како израз на непроменливото - таков е односот на минливото и вечното во канонското право, таков е тој и во самата Црква, при што минливото и вечното се толку поврзани што при апсолутизација на минливото и променливото вечното и неменливото постануваат релативни. Тој спој произлегува од самата суштина на Црквата, како жив богочовечки организам. Животот е во неа самата, и таа самата престојува во животот, во светот, и не може од него да побегне, бидејќи емпириската природа постои во неа самата. Од таа причина лицето на Црквата не е усмерено кон пустината, туку кон светот, во однос на кој таа има креативни и изградувачки задачи. Црквата во историските околности на своето битисување ја бара онаа форма на црковен живот во кој посовршено би можела да се изрази нејзината суштина, и низ тоа Црквата добива можност да влијае на современата реалност за неа. Креативното влијание на животот не значи пасивно прифаќање на таков живот каков што тој се прикажува во конкретните услови во кои Црквата живее. Тоа не означува прифаќање на животот и поради тоа што самиот живот често ја отфрла Црквата. Отфрлана или прифаќана, Црквата, на соодветен начин, менувајќи ги историските форми на својот живот, подеднакво ја носи својата светлина во светот и својот суд на светот. Бидејќи во светот, таа го изобличува за грев, и за правда, и за суд (Јов. 16, 8).
Неизменливоста и неподвижноста на Црквата е неизменливост на нејзиниот живот, кој светот не може да го надвладее. Колку што е пострашна сегашноста, и колку што е потемна иднината, тоа постамен е каменот на Црквата, и со тоа поцврсто ние на него стоиме.
Не само што Црквата, низ своите историски форми на постоење, престојува во историјата, туку и историјата престојува во самата Црква. Во Црквата и низ Црквата историскиот процес се здобива со смисла: тој тежнее кон последната и крајна цел, кон својата завршна точка. Парафразирајќи ги зборовите на еден германски протестантски научник треба да се каже дека целата историја на христијанството до ден денешен, е иманентна, реална историја, почива на очекувањето на парусијата. Црквата е усмерена кон она што е напред, и целта е во исчекување на Второто Доаѓање, по кое таа непрекинато воздивнува: Да, дојди, Господи Исусе!
